Narcisme: wat is het en hoe ga je er mee om?

Steeds alleen maar aan jezelf denken. Continue bewondering van anderen nodig hebben. Zelf denken dat je heel getalenteerd bent en een hele lage dunk van anderen hebben. Dat zijn zo maar een aantal kenmerken van narcisme.

Narcisten zijn vaak hele moeilijke mensen om mee om te gaan. Ze zorgen voor veel verdriet bij de personen in hun omgeving, vaak zonder dat ze daar zelf erg in hebben. Daarom gaat dit artikel over het omgaan met narcisme.  Eerst vertel ik wat narcisme precies is en daarna leg ik uit hoe je kunt omgaan met narcisme op het werk of bij je partner.

De Psycholoog is een praktijk in de Basis GGZ. Wij behandelen dan ook geen cliënten met narcisme. Je kunt bij ons wel terecht als je last hebt van een partner of collega/baas met narcisme. Voor contact kun je het formulier hiernaast gebruiken.

Wat is een narcist?

Om te beginnen met dit artikel wil ik graag uitleggen wat narcisme is. Het is belangrijk om je te beseffen dat er meerdere gradaties zijn in narcisme. Sommige mensen hebben alleen narcistische trekken, anderen hebben echt een narcistische persoonlijkheidsstoornis.

Daarnaast zijn er verschillende vormen waarop narcisme zich kan laten zien. Veel narcistische mensen zijn er goed in om de aandacht te vragen om zo bewondering te oogsten. Bij anderen is het narcisme meer verborgen. Zij schreeuwen hun goedheid niet van de daken, maar laten dan meer doorschemeren door hun edelmoedige daden.

De naam narcissus is ontleend aan een verhaal uit de Griekse mythologie. Narcissus werd daarin verliefd wordt op zijn spiegelbeeld.

Er zijn dus meerdere soorten narcisten. Toch is er wel een gemeenschappelijke deler aan te wijzen. Daarvoor moeten we kijken naar narcisme symptomen.

Narcisme symptomen

Er zijn drie kenmerken waaraan bijna alle narcisten voldoen. Dit zijn:

Overdreven zelfwaardering: veel mensen met narcistische trekken zijn nogal tevreden over zichzelf. Ze zijn er van overtuigd dat ze bijzondere karakteristieken hebben en dat ze anders zijn dan anderen. Het kost hun ook geen moeite om dit aan anderen te laten merken. Ze zullen over het algemeen van de daken schreeuwen hoe goed ze wel niet zijn.

Behoefte aan bewondering: hoewel ze al heel overtuigd zijn van hun eigen kunnen, hebben ze wel steeds een publiek nodig dat voor hun juicht. Pas als ze ook van anderen horen hoe geweldig ze zijn, kunnen ze daadwerkelijk tevreden zijn. Veel van hun leven staat dan ook in dienst van het verkrijgen van bewondering van anderen.

Gebrek aan empathie: in anderen zijn mensen met narcisme niet echt geïnteresseerd. Ze hebben anderen nodig om hun te bewonderen, maar verder laat het lot van anderen hun koud. Als je moeilijk gaat doen of wanneer je echt contact probeert te maken, laat een narcist je ook gemakkelijk vallen. Bovendien kunnen ze buitengewoon onaardig zijn wanneer ze hun zin niet krijgen of wanneer je niet voldoende bewondering geeft.

Zoals je wellicht al opgemerkt hebt, zijn deze kenmerken voor een deel met elkaar in tegenspraak. Bijvoorbeeld: enerzijds zijn narcisten heel tevreden met zichzelf, maar anderzijds hebben ze veel bewondering nodig. En: enerzijds hebben ze totaal geen behoefte aan contact met anderen, anderzijds hebbe ze wel continue bewondering nodig van anderen. Deze tegenspraken voelen mensen met narcisme ook en veel van hun vervelende gedrag komt ook voort uit verschillende behoeften die met elkaar botsen.

Een typisch voorbeeld van iemand die een relatie heeft met een narcist is het volgende:

Narcistische persoonlijkheidsstoornis

In de definitie van de narcistische persoonlijkheidsstoornis zitten nog wel meer aanknopingspunten om helder te krijgen wat narcisme nu precies is. Volgens het handboek van psychologische aandoeningen (de DSM) is een narcistische persoonlijkheidsstoornis als volgt te definiëren:

Overdreven gevoel van eigenwaarde, grote behoefte aan bewondering van anderen en een gebrek aan empathie (dit zijn de kenmerken die we eerder noemden in dit artikel). Deze kenmerken beginnen in de tienerjaren en komen tot uiting in meerdere situaties. In ieder geval moeten vijf van de onderstaande kenmerken aanwezig zijn:

1. Heeft een overdreven gevoel van eigenwaarde. Heeft het idee dat hij buitengewoon presteert of bijzondere talenten heeft. Verwacht ook door anderen gezien te worden al buitengewoon getalenteert en bijzonder zonder dat hier ook bijzondere prestaties tegenover hoeven te staan.
2. Heeft vaak fantasieën over grote successen, onbeperkte macht, geniale invallen, buitengewone schoonheid en de ideale liefde.
3. Heeft een voorkeur voor de omgang met andere bijzondere en speciale mensen. Werkt het liefst bij organisaties met een speciale status en identificeert zich daar ook mee.
4. Heeft enorm veel behoefte aan bewondering en verwacht ook dat deze in zeer grote mate aanwezig is. Kan nooit voldoende complimenten krijgen.
5. Vind dat hij bijzondere rechten heeft en wil dan ook zo behandeld worden. Verwacht van anderen dat ze hem welwillend behandelen en uitzonderingen voor hem maken.
6. Maakt misbruik van anderen om zijn eigen doelen te bereiken. Ziet mensen als middel tot een doel en niet als personen met een eigen wil.
7. Kan zich moeilijk inleven in anderen. Heeft een gebrek aan empathie. Vind het niet noodzakelijk om rekening te houden met de wensen van anderen en kan deze ook slecht aanvoelen.
8. Is vaak jaloers op anderen en gaat er ook vanuit dat anderen jaloers op hem zijn.
9. Is arrogant over zijn eigen prestaties en neerbuigend over de prestaties van anderen.

Update: inmiddels is er een nieuwe versie van de DSM uitgekomen, de vijfde editie. Hier staat de narcistische persoonlijkheidsstoornis niet in als een zelfstandige stoornis. Er wordt nu gesproken van een Antisociaal/psychopathisch type. Deze is te herkennen aan arrogantie, opgeblazen gevoel, egocentrisch, misbruik maken van anderen. Wat ons betreft doet dit de helderheid van de diagnose geen goed. We verwachten dan ook dat hier in de toekomst nog wel verandering in komt.

Wel positief vinden we de algemene visie op persoonlijkheidsproblematiek. Er wordt nu meer van uit gegaan dat persoonlijkheidsproblematiek in meerdere gradaties kan voorkomen. Zo kunnen mensen heel veel last hebben van antisociale kenmerken en ook een beetje.

Dit komt overeen met onze ervaringen met narcisme. We zien heel veel mensen met narcistische kenmerken die niet voldoen aan de diagnostische criteria uit de DSM. Ze hebben echter wel last van deze karaktertrekken en hun omgeving ook.

Oorzaken narcisme

Waar komt narcisme nu eigenlijk vandaan? Laat ik allereerst opmerken dat we dit nog niet volledig helder hebben. We gaan er echter vanuit dat narcisme, net als alle andere persoonlijkheidskenmerken voor een deel aangeboren is en voor een deel ontwikkeld.

Het is vrij oninteressant om het over de erfelijke factor te hebben. Hier kun je immers weinig aan veranderen. Je zult het moeten doen met wat je erfelijk is toebedeeld.

Wel interessant is de ontwikkelde factoren. Daarin zitten namelijk ook aanwijzingen voor de manier waarop je met narcisten om kunt gaan.  We zullen hier een aantal manieren noemen waarop narcisten “gemaakt”  worden:

1. Het verwende kind. Kinderen die altijd behandeld worden alsof ze heel bijzonder zijn, zullen uiteindelijk ook het idee krijgen dat ze heel bijzonder zijn. Dit zijn vaak kinderen die thuis nauwelijks regels kregen. Als ze toch een regel kregen, konden ze die zonder al teveel consequenties breken. Er wordt niets van deze kinderen verwacht, maar ze krijgen alles.

2. Het afhankelijke kind. Bij deze kinderen doen de ouders heel veel moeite om hun leven pijnvrij te maken. Ze krijgen nooit zelf verantwoordelijkheid en worden nooit aangemoedigd om hun vaardigheden te ontwikkelen. Hierdoor krijgt het kind het gevoel alsof anderen alles voor hem moeten verzorgen. Als ze dat niet doen, voelt het zich kwetsbaar en onkundig, wat natuurlijk een heel vervelend gevoel geeft.

3. Het kind van narcisten. Als ouders zelf narcistische persoonlijkheidstrekken hebben, kunnen ze dit vaak overgeven op hun kinderen. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer ouders heel veel van hun kinderen verwachten. Belangrijk hierbij is dat er aangeleerd wordt dat liefde alleen volgt op prestaties. Pas wanneer het kind een uitmuntende prestatie levert, krijgt het liefde van de ouders. Dat leert het kind dat succesvol zijn de enige manier is om geliefd te worden.

Natuurlijk is het niet zo dat iedereen met een dergelijke opvoeding narcistische trekken krijgt. Zoals gezegd moet er ook nog sprake zijn van een genetische aanleg. Echter, mensen die op deze manier opgevoed worden hebben wel meer kans om narcisme te ontwikkelen.

Overigens komen de bovenstaande patronen vaak gezamenlijk voor. Kinderen kunnen bijvoorbeeld zowel heel erg verwend worden als heel erg afhankelijk. In dat geval zullen er nog meer symptomen ontstaan.

Martin Appelo geeft in de onderstaande presentatie een mooi beeld van zijn eigen narcisme. Daarin komt ook het ontstaan van narcisme in de kindertijd aan bod.

Leven met een narcist

Over het algemeen kun je wel zeggen dat we het leven met een narcist niet aanraden. Narcisten zijn nu eenmaal moeilijke mensen en het is ook niet zo makkelijk om narcisme te veranderen. Je haalt jezelf dus een hoop ellende op de hals.

Soms is de relatie met een narcist echter niet zo makkelijk te voorkomen. Als je baas bijvoorbeeld een narcist is of wanneer je een gezin hebt met een narcist. Veel mensen gaan pas later inzien dat iemand narcistische trekken heeft en dan is het soms al te laat om zo maar even te veranderen.

In dat geval is het vooral een kwestie van leren leven met een narcist. Gelukkig is daar wel degelijk wat in te leren.

Kijk eerst eens naar jezelf

Mijn eerste advies zal je misschien verbazen, want dat behelst dat je eerst eens goed naar jezelf kijkt. In veel gevallen kunnen narcisten vermoeiend en soms enigszins lachwekkend zijn, maar niet meer dan dat. Pas wanneer zijn gedrag erg bij jou binnenkomt, zorgt het voor grote problemen. Daarom is het belangrijk om na te gaan waarom zijn gedrag jou zoveel pijn doet.

We zien dat de mensen die erg last hebben van narcisten (en er gek genoeg tegelijkertijd erg door aangetrokken worden) vaak zelf ook bepaalde patronen hebben in hun denken. Drie veelvoorkomende patronen zijn:

Patroon 1: Conflictmijdend

Mensen die moeite hebben met het aangaan van conflicten, kunnen vaak niet goed omgaan met narcisten. Ze hebben op een jonge leeftijd al geleerd om zich over te geven wanneer hun grenzen overtreden worden. Bij een narcist heeft dat echter als effect dat hij je totaal overrompelt. Zoals gezegd kan hij zich immers moeilijk inleven. Daarom misbruikt hij je zonder daar enige morele problemen mee te hebben.

Als je nu conflicten vermijdt, is het van groot belang dat je beter je grenzen leert aangeven. Als je dat niet leert, zul je altijd problemen blijven houden met narcisten.

patroon 2: Minderwaardigheid

Wanneer je jezelf diep van binnen minderwaardig voelt, zal het gedrag van een narcist vooral aansluiten op het beeld dat je toch al van jezelf hebt. Je zult zijn opschepperij aanzien voor de waarheid en zijn negatieve uitlatingen over jou ook. Jullie sluiten dus perfect op elkaar aan.

Het is zaak om echt iets te doen aan je zelfvertrouwen als je hier beter mee om wilt kunnen gaan. Pas wanneer je leert inzien dat het gedrag van de narcist vooral met hem te maken heeft (en niet met jou), kun je ook een halt toeroepen aan zijn gedrag.

Patroon 3: Verlatingsangst

Het is volkomen normaal om behoefte te hebben aan contact met anderen. Sommige mensen kunnen zich echter volstrekt wegcijferen om maar te zorgen dat ze niet verlaten worden. Dat is een ongezonde houding die vaak ook voortkomt uit een gevoel van minderwaardigheid.

Deze mensen reageren vaak op de moeilijke eisen van narcisten door juist harder te gaan werken. Ze geven niet hun eigen grenzen aan, maar spannen zich juist harder in om maar te voldoen aan de eisen van de narcist.

Ook hier is het belangrijk dat je leert om voor jezelf op te komen in een relatie. Een relatie hoort een bepaalde gelijkwaardigheid te hebben en dat heeft die met een narcist zeker niet.

Omgaan met narcistisch gedrag

Voor de zekerheid nog even een samenvatting van ons advies over het omgaan met narcisme. Allereerst raad ik je aan om de relatie te doorbreken als dit enigszins mogelijk is.

Daarnaast kun je zelf kijken naar de manieren waarop je met narcisme omgaat. Als je dat verandert, komt het gedrag van de narcist vaak een stuk minder hard aan.

Tot slot kun je nog proberen om anders met de narcist om te gaan. Deze tips beschrijven we in dit deel van het artikel. Maar zoals je wellicht al kon opmaken uit de volgorde van de tips: verwacht er niet teveel van. Narcisme is en blijft nu eenmaal een hardnekkige klacht.

Bij het veranderen van het gedrag van narcisten, doe je dit altijd door eerst je eigen gedrag te veranderen. Het komt er op neer dat je anders leert reageren op de gedragingen van de narcist, waarbij je ook duidelijk aangeeft wat je verwacht van de narcist. We noemen hieronder een aantal veelvoorkomende gedragspatronen en nieuwe manieren om er mee om te gaan.

Niet terugvechten: Iemand met narcistische trekken zal je vaak kleineren of zich neerbuigend over je uitlaten. Een normale respons is dan om boos te worden en terug te gaan schelden. Een betere respons is om je grenzen aan te geven: “als je dit zo zegt, voel ik me gekleineerd. Ik zou je willen vragen om op een normale manier tegen me te praten”.

Niet vluchten: soms wordt je zo overweldigd door het aandringen van de narcist, dat je het liefst zou vluchten. Daarmee geef je de narcist echter het idee dat hij gewonnen heeft. Beter is om aan te geven dat je het er nu niet meer over wil hebben, maar op een later moment wel. Als hij blijft aandringen, kun je op den duur ook aangeven dat hij je mening niet respecteert door te blijven aandringen en dat je dit niet prettig vindt.

Niet overgeven: Als een narcist je weer van alles voor de voeten gooit, ben je misschien geneigd om schuld te bekennen. Beter is het om aan te blijven geven dat elke situatie twee schuldigen heeft en dat je niet alleen verantwoordelijk kunt worden gesteld voor jullie relatie.

Bovenstaande zijn maar kleine stappen, maar ze kunnen wel helpen om de scherpe randjes van je relatie met de narcist af te halen. Bedenk wel dat sommige narcisten gevaarlijk zijn in dat ze je beschadigen doormiddel van geweld of risicovol gedrag. In dat geval is er weinig meer aan te doen en zul je toch echt afscheid moeten nemen.

Behandeling narcisme

De behandeling van narcisme is een ingewikkelde aangelegenheid. Daar zijn meerdere redenen voor aan te wijzen.

Allereerst is het zo dat narcistische mensen vaak zelf niet behandeld willen worden. Behandeling zoeken is in direct tegenspraak met de algehele overtuiging dat de narcist heel bijzonder is. Wie speciaal is heeft immers geen hulp nodig. Daarom zal het heel lang duren voordat de narcist hulp zoekt. Pas als de pijn echt te groot wordt, zal hij stappen ondernemen.

Daarnaast zijn psychologen ook maar gewone mensen. Zij vinden het vaak ook moeilijk om met narcisten om te gaan en staan niet massaal te popelen om hen te behandelen. Het is daarom moeilijk om iemand te vinden met veel behandelervaring op het gebied van narcisme.

Tot slot is narcisme een hardnekkig probleem. Zoals elke persoonlijkheidsstoornis is ook narcisme gebaat bij een langdurige, intensieve behandeling. Iemand met een volwaardige narcistische persoonlijkheidsstoornis is al snel maanden tot jaren kwijt voordat hij anders met zijn problemen om kan gaan.

Als je behandeling zoekt voor iemand met narcisme (of wanneer je zelf narcistische klachten hebt), kun je terecht bij een partij voor persoonlijkheidsproblematiek. Twee partijen die hier bekend om staan zijn het NPI en De viersprong .

Het IvPP biedt geen behandelingen aan voor mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. We helpen wel partners van mensen met narcisme of mensen die anderzins met narcisme te maken hebben.

Boeken over narcisme

Bestel hier

Bestel hier

Bestel hier

Boeken over narcisme

Er zijn een aantal goede boeken verkrijgbaar over Narcisme. Een vermakelijk boekje dat je helpt om narcisme te herkennen is: “Zo ben ik nu eenmaal”. Behalve de narcistische persoonlijkheidsstoornis worden hier ook nog allerlei andere stoornissen in de persoonlijkheid besproken. Het boekje heeft veel illustraties en is leuk om te lezen.

Een boek dat meer ingaat op het omgaan met narcisten is dat van Wendy Behary. Het is een zeer uitgebreid boek met enorm veel informatie die ondersteund is door de praktijk en de wetenschap. Het enige nadeel is dat Behary wel erg veel wil behandelen en dat alles daarom maar vluchtig aan bod komt. Het boek zou beter geweest zijn als ze duidelijker een keuze had gemaakt voor het helpen van mensen in de omgeving van narcisten.

“Een spiegel voor narcisten” van Martin Appeloo is ook goed leesbaar voor mensen die narcistische trekjes bij zichzelf herkennen. Hij omschrijft met veel voorbeelden van bekende personen hoe je narcisme kunt herkennen. Daarnaast geeft hij voorbeelden om met narcisten om te gaan en om je eigen narcisme te beteugelen. Een goed leesbaar boek met veel grappige en herkenbare voorbeelden.